بانی بند گلستان کیست؟!

درباره تاریخ و چگونگی ساخت بنای «بند گلستان»، حرف‌وحدیث بسیار است. درواقع ما نمی‌دانیم بانی این سد قدیمی کیست. برخی افراد آن را از بنا‌های گوهرشادبیگم، همسر خیّر شاهرخ تیموری و بانی مسجد باشکوه گوهرشاد، می‌دانند و گروهی دیگر آن را از بنا‌های دوره صفویه می‌پندارند.

تعدادی نیز بر این باورند که بنای بندگلستان، حتی پیش از دوره تیموری وجود داشته است و در ادوار بعدی فقط آن را ترمیم کرده و شاید توسعه داده‌اند. با وجود این تردیدها، در این موضوع شبهه‌ای وجود ندارد که آب این موقوفه «قدیم‌النَّسق»، وقف حرم رضوی شده است و تا چند دهه قبل نیز آستان‌قدس متولی نگهداری آن بود.

بندگلستان اراضی پایین‌دست خود را مشروب می‌کرد. برخی از این اراضی موقوفه بودند و تعدادی دیگر، مالک خصوصی داشتند و بابت دریافت آب، هزینه پرداخت می‌کردند، با این حال شاید کمی دور از ذهن به نظر برسد که ما، اراضی مناطق دوردستی مانند دشت «زرگران» و حتی «الندشت» را مشروب از آب بندگلستان بدانیم.

پذیرش این پندار، البته در دوران ما که مشهد به‌گونه‌ای شگفت‌انگیز و شاید سرسام‌آور توسعه جغرافیایی پیدا کرده است، مشکل است، اما اگر دورانی را درنظر بگیرید که این شهر در حصار بارویی نه‌کیلومتری و متشکل از ۵۴ برج، در فضایی محدود به اطراف حرم رضوی قرار داشت، درک ایجاد شبکه‌های آبیاری دقیق و بهره‌مندی اراضی دوردست از آب بندگلستان، چندان دور از ذهن نخواهد بود.

درمیان سند‌های موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی، سندی (با شماره ۱/۳۱۸۱۱) وجود دارد که نشان می‌دهد اراضی دو مزرعه بسیار بزرگ و معروف «زرگران» و «الندشت» در جنوب مشهد، از آب بندگلستان سیراب می‌شدند.

در متن سند که مربوط‌به ماه رجب سال ۱۰۳۸ قمری است، آمده است: «جهت بستن (جاری کردن) [آب]بند گلستان از قرار قبض رعایای مزرعه الندشت و زرگران به تاریخ شهر (ماه) رجب، سنه ۱۰۳۸ قمری که معترف شد به وجه شرع شریعت جماعت مفصله زارعان مزرعه... که مبلغ یک‌هزارو ۵۰۰ دینار عراقی به معرفت وکلای سالار سیادت‌پناه سالار حاجی ... جهت بستن بند گلستان واصل ایشان شده و این چند کلمه بر سبیل قبض، قلمی شد.

شرح آن‌که کُتّاب رفعت‌پناه عزت‌دستگاه میرزاعبدالله مستوفی سرکار فیض‌آثار را موافق معمول سنوات تن‌خواه نویسد». حکایت انتقال آب بندگلستان به دو مزرعه بزرگ الندشت و زرگران، باتوجه‌به کم‌آبی موجود در اطراف مشهد که در دیگر اسناد این دوره مشاهده شدنی است، نشان می‌دهد که برای انتقال آب در حوزه جنوبی حومه شهر، شبکه‌های منظم آبیاری با قابلیت انتقال حداکثری آب ایجاد شده بود.

نباید از یاد ببریم که در این منطقه، شیب زمین نیز می‌توانست مانعی جدی برای انتقال آب فرض شود. اینکه مشهدی‌های قدیم با چه فناوری و شیوه‌ای موفق به انتقال آب بندگلستان به اراضی مذکور و بالادست می‌شدند، خود نکته‌ای مهم و بررسی‌پذیر است و خبر از آگاهی عمیق مردمان این منطقه باستانی، درباره فنون انتقال آب و شیوه‌های حل معضل آبیاری می‌دهد که اگر فرصتی دست داد، در آینده برخی از آن‌ها را بررسی خواهیم کرد.

* این گزارش سه‌شنبه ۲۴ بهمن‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۱۵۵ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.